Klęska Rosji w wojnie krymskiej pokazała, że armia rosyjska jest przestarzała i ustępuje siłom zbrojnym innych państw europejskich. Ocena położenia strategicznego Rosji w przyszłej wojnie według studium „Uwagi o obronie Rosji” gen. Mikołaja M. Obruczewa, m.in. zakładała utrzymaniem terenów między rzekami Niemen – Biebrza – Narew – Bug – Wisła. Aby osiągnąć zamierzony cel, należałoby zbudować system umocnień, który by w pełni zabezpieczał północno-zachodnią granicę Rosji.

Utrzymanie tych terenów (efektywna obrona – nękanie przeciwnika) pozwalało na przeprowadzenie swobodnych uderzeń na kierunkach Berlin, Wiedeń i Budapeszt. W planach strategicznych dowództwa rosyjskiego rejon umocnień Twierdzy Osowiec stanowiłaby główny węzeł oporu na linii przewidywanego uderzenia armii niemieckiej z kierunku Prus Wschodnich. Rola operacyjna tej twierdzy oraz specyfika położenia i jej struktura (jako budowli – rejonu umocnień) przeznaczona była do prowadzenia długotrwałej wojny obronnej, a także do przeprowadzenia ewentualnego kontruderzenia na kierunku Prus Wschodnich.

29 maja 1873 r. Car Aleksander II wydał rozkaz rozpoczęcia prac przygotowawczych do budowy twierdzy w miejscowości Osowiec, która jednocześnie broniłaby linii kolejowej na trasie Białystok – Królewiec (Königsberg). Obecnie spośród czterech fortów Twierdzy Osowiec tylko dwa są w stanie „używalności” (Fort I i Fort III). Fort II (Zarzeczny), zniszczony podczas działań wojennych, jest pod nadzorem starostwa powiatowego w Mońkach i wejście na teren fortu jest niebezpieczne. Fort IV (Nowy) jest również zniszczony, znajduje się na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego i przez jego teren została wytyczona turystyczna trasa historyczno-przyrodnicza. Fort I (Centralny) i Fort III (Szwedzki) są własnością wojska; Fort III jest niedostępny, jednak Fort I (Centralny) dzięki działaniom Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego (OTF) w chwili obecnej jest częściowo udostępniony dla turystów i ma wytyczone trasy do zwiedzania. Na terenie Fortu Centralnego znajduje się Muzeum Twierdzy Osowiec, którym opiekuje się Osowieckie Towarzystwo Fortyfikacyjne. Twierdza Osowiec jest jednym z największych zimowych skupisk nietoperzy w kraju.